Manje od 50 kilometara razdvaja srpsku dolinu Jadra i bosansku planinu Majevicu — dvije oblasti koje dijeli državna granica, ali ih povezuju nalazišta litijuma i strah od industrijske pljačke. U obje zemlje — Srbiji i Bosni i Hercegovini— strani rudarski giganti bacili su oko na nalazišta litijuma, vrijednog hemijskog elementa koji je ključan za obnovljive izvore energije. I u obje zemlje se suočavaju sa izuzetno upornim i globalno umreženim građanskim pokretima.
Zašto otpor rudarenju litijuma?
Litijum je jedno od najtraženijih minerala na svijetu i često se naziva „bijelo zlato“ zbog svoje ključne uloge u sistemima obnovljive energije sa litijum-jonskim baterijama.
Ali koliko god litijum bio važan za energetsku tranziciju, aktivisti upozoravaju da njegovo vađenje može uništiti ekosisteme i ugroziti zdravlje ljudi.
Jedan od razloga je taj što proces zahtijeva upotrebu hemikalija poput sumporne kiseline, koja može zagaditi zemljište, vodu i vazduh. Još 2021. godine srpski naučnici su otkrili da istražna bušenja u Srbiji već zagadila zemljište. Upozorili su da toksini koje prenose podzemne i površinske vode mogu preći državne granice.
Kako je otpor počeo u Srbiji
U Srbiji je kampanja protiv rudarenja litijuma počela u septembru 2019. godine, kada je lokalni političar Dragan Karajčić saznao za planove o eksploataciji litijuma na jednom opštinskom sastanku. Hitno sazvana građanska skupština okupila je 300 ljudi i označila početak otpora rudarenju litijuma u tom području. Kampanja se brzo proširila na 22 sela u oblasti poznatoj kao „žitnica Srbije” zbog svojih ogromnih poljoprivrednih prinosa.
Aktivne grupe u Srbiji
U borbi učestvuje više grupa. Većina članova pokreta „Ne damo Jadar” dolazi iz sela Gornje Nedeljice. Već pet godina proučavaju ekološke izvještaje, analiziraju dozvole, mapiraju zemljište predviđeno za rudarenje i prate pojavljivanje sumnjivih „posjetilaca“.
Druga grupa, „Marš sa Drine”, tvrdi da bi eksploatacija litijuma „zbrisala napredna sela, uništila zemlju obrađivanu generacijama i ugrozila područja bogata kulturnim naslijeđem i zaštićenim vrstama“. „Imali smo sastanke sa kompanijom [Rio Tinto],“ kaže Zlatko Kokanović iz pokreta Ne damo Jadar. „Kad god bismo ih pritiskali, samo bi slegli ramenima. Rekli bi da će ‘učiniti sve da ispune standarde’.“
Aktivizam Srba je praktičan i direktan — protesti na ulicama, fizičke blokade institucija, pravne tužbe i stalna vidljivost u javnosti otežavaju kompaniji sprovođenje planova.
Široka kolektivna akcija protiv rudarenja litijuma
Članovi Ne damo Jadar kažu da njihova najveća snaga leži u kolektivnom učešću. Cijele porodice učestvuju, pomažući jedni drugima u polju kad zatreba. Ono što je počelo kao lokalni otpor, ubrzo je dobilo nacionalnu i međunarodnu podršku.
Prva institucija koja se oglasila bila je Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), koja je objavila sveobuhvatan izvještaj upozoravajući da je rudarenje litijuma potencijalno štetno po životnu sredinu. Poznate javne ličnosti, opozicioni političari i aktivisti iz Beograda i drugih dijelova zemlje podržali su kampanju i pretvorili je u nacionalno pitanje.
Narodna skupština Srbije raspravljala je o ovom pitanju u oktobru 2024. godine, a građani su čak pokrenuli inicijativu za zabranu rudarenja litijuma.
Ekološke nevladine organizacije iskoristile su međunarodne mreže da prošire poruku van Balkana, što je kulminiralo Deklaracijom iz Jadra 2022. godine — obećanjem globalne solidarnosti protiv eksploatacije litijuma.
Aktivisti iz Velike Britanije, Argentine, Španije, Čilea, Portugala i Njemačke okupili su se u Srbiji da potpišu deklaraciju i udruže snage.
Privremeni zastoj u Srbiji
Ova višegodišnja borba odozdo dala je rezultate: ne samo da je rodila panevropski pokret protiv rudarenja litijuma, već je dovela i do privremenog zaustavljanja projekata u Srbiji. Anglo-australijska kompanija Rio Tinto trenutno ne kupuje novo zemljište, a infrastrukturni projekti su obustavljeni. „Neće biti rudnika,“ kaže Zlatko Kokanović, stanovnik doline Jadra i jedan od lidera pokreta, s nadom u glasu. To, međutim, ne znači da su se rudarska kompanija ili srpska vlada odrekli svojih planova.
Saradnja je ključna
Na drugoj strani rijeke Drine, u Bosni i Hercegovini, slične organizacije vode bitku protiv vlasti i stranih kompanija, ali njihovi protivnici još nisu usporili svoje planove.
Kada su objavljeni planovi o rudarenju litijuma u Bosni, aktivisti iz Srbije odmah su ponudili podršku i pristup svojoj širokoj koaliciji.
Nevladina organizacija Čuvari Majevice, Centar za životnu sredinu i Eko staza dio su bosanskog saveza koji prevazilazi etničke i vjerske razlike. U martu i aprilu organizovali su proteste kojima su prisustvovale hiljade građana. „Godinama razmjenjujemo informacije sa kolegama iz Srbije i učimo iz njihovog primjera,“ kaže Tihomir Dakić iz Centra za životnu sredinu. „Sada idemo na iste sastanke i zajedno se zalažemo za zaštitu životne sredine — čak i u Berlinu i Briselu.“
Mnogi u Bosni strahuju da bi plodne poljoprivredne oblasti Semberije i Posavine, kao i ekosistemi poput onih uz Drinu, mogli biti ugroženi. Planirani rudnik na Majevici nalazio bi se svega 13 kilometara od centra Tuzle — što bi ga učinilo prvim rudnikom litijuma na svijetu u neposrednoj blizini urbanog centra.
Bez vjerskih i nacionalnih podjela
Bosanski aktivisti — među kojima su etnički Srbi, Hrvati i Bošnjaci — kažu da je ova kampanja izbrisala vjerske i nacionalne podjele koje su dugo mučile region. Čak su i vjerske institucije izrazile solidarnost sa pokretom, što je rijetkost u regionu gdje sveštenstvo tradicionalno podržava političke elite. Episkop Fotije Sladojević iz Srpske pravoslavne crkve u Bosni javno je pozvao srpske i bosanske vlasti da odustanu od planova za rudnik.
Ozbiljne prepreke
Ipak, civilno društvo u Srbiji i Bosni suočava se sa ozbiljnim preprekama koje su osmišljene da marginalizuju lokalne glasove.
Godine 2022. Republika Srpska, entitet u Bosni i Hercegovini sa srpskom većinom, donijela je zakon o geološkim istraživanjima koji je oduzeo pravo lokalnim zajednicama da odlučuju o takvim pitanjima. Aktivisti tvrde da je ta pravna promjena otvorila put stranim kompanijama da dobiju koncesije bez odgovarajuće kontrole.
Uspjeh aktivista u Srbiji dao je podsticaj njihovim saveznicima u Bosni. Ipak, ostaje pitanje da li će ovaj zamah potrajati, jer se razvoj situacije sa obje strane Drine u velikoj mjeri oslanja na političke prilike u obje zemlje.
Ali njihov pokret sada je transnacionalan i ujedinjen: kampanja koja je izrasla iz solidarnosti — jedna strana je pružila ruku, druga je prihvatila podršku, a obje zajedno nastavljaju da se bore.
Ovaj tekst je dio četvorodjelne serije o prekograničnom civilnom društvu u Evropi, sprovedene uz podršku organizacije Journalismfund Europe.<
(DW)
