Nakon šest mjeseci neprekidne opsade, Jajce je palo u ruke Vojske Republike Srpske (VRS) 29. oktobra 1992. Posljednja ofanziva započela je nekoliko dana prije samog pada, a branitelji – pripadnici Armije Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) i Hrvatskog vijeća odbrane (HVO) – borili su se do posljednjeg metka, piše Jajce Online.
Ovaj članak temelji se na ključnim izvorima: knjizi Jajce 1992: Opsada i odbrana kraljevskog grada (dr. sc. Amir Kliko, drugo izdanje, Sarajevo 2025.) i monografiji Vječna pouka: Monografija šehida i poginulih boraca Jajca (1992–1995), koje detaljno opisuju događaje, organizaciju odbrane i žrtve.
Autor dr. sc. Amir Kliko, sam preživjeli maloljetnik iz opsade, koristi prvorazredne izvore poput dnevničkih zapisa, svjedočenja i popisa poginulih, ističući da je pad grada bio posljedica iscrpljenosti, nedostatka municije i izostanka pojačanja, a ne slabosti branitelja.
27. OKTOBAR – POČETAK KRAJA: ZAVRŠNA OFANZIVA I ARTIjERIJSKI PAKAO
Prema Kliki, 27. oktobar označava početak završne ofanzive VRS-a. Srpske snage napale su iz više pravaca, koristeći tenkove i artiljeriju, s ciljem probijanja opsade i zauzimanja grada.
-
Granatiranje je bilo masovno i kontinuirano. Civili su danima bili u podrumima bez struje i vode, a branitelji su se borili pred nadmoćnim neprijateljem.
-
Organizacija odbrane: Kliko ističe suradnju Opštinskog štaba TO pod Muhjudinom Kadirićem) i HVO (1. jajačka bojna, pod Ivom Šimunovičem), ali i napetosti u koordinaciji između jedinica.
U Vječnoj pouci, ovaj dan se spominje kao početak „zadnje faze patnje“, s naglaskom na civili: preko 5.000 ljudi u podrumima, bez struje i vode, pod stalnim bombardovanjem.
28. OKTOBAR – VOLIJAK PADA: POSLJEDNJA VISORAVAN I PRVI GUBICI
Kliko opisuje 28. oktobar kao dan kada je Jajce izgubilo ključnu odbrambenu liniju – Vrbica i Tekija. VRS je uložila značajne snage u napad, a branitelji oko 80 boraca bore se bez dovoljno municije.
-
Branitelji se povlače prema centru grada, a civili kreću u panici prema Travniku. Kliko ističe da je došlo do napetosti između jedinica ARBiH i HVO, što je dodatno otežalo situaciju.
„Vječna pouka“ fokusira se na žrtve: poginuli su Smail Šljivo (1953), Husein Brkić (1961), pogođen tenkovskom granatom) i Mirsad Žužić (1963., preminuo u bolnici u Travniku od rana zadobivenih 26. oktobra).
29. OKTOBAR – JAJCE PADA: ZASTAVA NA TVRĐAVI I EGZODUS
Prema Kliki, 29. oktobar je dan konačnog sloma. U posljednjem sastanku u podrumu Opštinskog štaba TO donesena je odluka o povlačenju: „Nema municije. Nema pojačanja. Povlačenje.“
-
Posljednje borbe odvijale su se u centru – kod hotela Turist i Vrbaske ulice. Tenkovi i pješadija zauzimaju centar grada.
-
Egzodus: civili i branitelji kreću prema okolnim planinama. Put je bio opasan, sa hladnoćom, gladi i snajperskom vatrom.
Vječna pouka (str. 300–320) navodi poginule Dževada Vukovića, Nijaza Omerčevića i Halida Tatarevića.
Žrtve odbrane Jajca (maj – oktobar 1992.)
| Kategorija | Broj |
|---|---|
| Poginuli iz ARBiH | 70 |
| Poginuli iz HVO | 33 |
| Ukupno poginulih branitelja | 103 |
| Ranjeni (ukupno) | 492 |
| Civili stradali | desetine |
(Izvori: Jajce 1992: Opsada i odbrana kraljevskog grada, Amir Kliko, str. 318; Vječna pouka, Zehrudin Hadžić, str. 320)
Bijeg prema Travniku 29.–30. oktobra 1992. obuhvatio je preko 30.000 izbjeglica iz Jajca (civile, HVO i ARBiH). Kolona se protezala 16 km po blatnjavoj planinskoj stazi, uz napade VRS-a i velike fizičke napore.
Oko 20.000 Bošnjaka smjestilo se u Travniku i okolnim mjestima, dok su Hrvati (10.000–15.000) krenuli prema Hercegovini, Hrvatskoj ili Tomislavgradu. Dolazak u Travnik izazvao je kolaps kod UN checkpointa, a lokalno stanovništvo, već pretrpano, primilo je hiljade izbjeglica.
POSLJEDICE I SJEĆANJE: IZ KNIJIGA O ŽRTVAMA I OTPORU
Dr. sc. Amir Kliko ističe da je pad Jajca doveo do uništenja većine vjerskih objekata (džamije, crkve), a grad je ostao pod okupacijom do 1995. (oslobođen u „Maestral 2“).
„Jajce nije palo zbog slabosti – palo je jer je bilo samo. Šest mjeseci otpora protiv nadmoćnog neprijatelja ostavilo je neizbrisiv trag.“ – Dr. sc. Amir Kliko (str. 353)
Jajce nije palo – ustalo je u duhu slobode. Šest mjeseci otpora protiv nadmoćnog neprijatelja ostavili su neizbrisiv trag u historiji Bosne. Žrtve branitelja i civila nisu bile uzalud: iz ruševina su se digli obnovljeni spomenici, a grad je ponovo postao simbol zajedništva.
Jajce je oslobođeno 13. septembra 1995. u operaciji „Maestral 2“ – zajedničkoj akciji ARBiH, HVO i Hrvatske vojske. Prve jedinice HVO-a ušle su u grad nakon žestokih borbi na prilazima iz pravca Mrkonjić Grada i Šipova. Oslobođenje je označilo kraj tri godine okupacije, s preko 259 poginulih iz HVO i HV snaga, te početak obnove kraljevskog grada.
Danas, 33 godine kasnije, Jajce živi mirnije, ali sjećanje na herojsku odbranu ostaje vječno. Njihova hrabrost je lekcija za budućnost – sloboda se osvaja svaki dan. Počivajte u miru, heroji kraljevskog grada. Vaša žrtva je duša Bosne i Hercegovine.
NAPOMENE I IZVORI
-
Dr. sc. Amir Kliko (2025). Jajce 1992: Opsada i odbrana kraljevskog grada (drugo izdanje). Sarajevo: Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu. (Str. 303–318, 353)
-
Vječna pouka: Monografija šehida i poginulih boraca Jajca (1992–1995). Jajce: Bošnjačka zajednica kulture „Preporod“. (Str. 200–350)
