Jajce, smješteno u srcu Bosne i Hercegovine, igrao je ključnu ulogu u historijskim zbivanjima ove zemlje. Iako daleka prošlost grada nije u potpunosti istražena, brojni arheološki nalazi ukazuju na bogatu historiju koja seže od ilirskog doba, preko rimskog perioda, pa sve do srednjovjekovnog razdoblja i turskog osvajanja Bosne. Među značajnim arheološkim nalazištima su preistorijski ostaci u dolini rijeke Plive, rimski hram posvećen Mitri, ranohrišćanska bazilika u selu Mujdžići, kao i ostaci crkve iz XIII vijeka te utvrđeni grad vojvode Hrvoja Vukčića s poznatim katakombama. Jajce je 1461. godine postalo mjesto krunisanja posljednjeg bosanskog kralja, Stjepana Tomaševića, što mu daje poseban značaj u historiji Bosne.
Međutim, nije samo srednjovjekovna historija ono što Jajce čini posebnim. Grad je bio mjesto ključnih događaja tokom Drugog svjetskog rata, posebno u kontekstu Narodnooslobodilačke borbe (NOB). U jesen 1942. godine, partizanske snage su izvele jednu od najznačajnijih vojnih operacija tokom rata, oslobađajući Jajce u krvavoj i žestokoj borbi. Napad na grad počeo je 24. septembra, a završen je 25. septembra 1942. godine, kada je grad konačno oslobođen.
Operacija oslobađanja Jajca imala je i vojni i politički značaj. Partizanske jedinice, uključujući Prvu i Drugu krajišku brigadu, Drugu proletersku brigadu, Četvrtu crnogorsku brigadu te dijelove Trećeg krajiškog odreda, pokazale su veliku hrabrost i borbenu sposobnost. Posebno se istakla Druga proleterska brigada, koja je zauzela ključno neprijateljsko uporište Ćusine. Ranko Šipka, sa svojim borcima, podigao je partizansku zastavu nad jajačkom tvrđavom, simbolizirajući oslobođenje grada. Ustaške snage pretrpjele su teške gubitke, dok je veliki broj neprijateljskih vojnika zarobljen.
Samo tri dana nakon oslobođenja, 28. septembra 1942. godine, u Jajce je stigao Josip Broz Tito, vođa partizanskog pokreta. Grad je postao središte kulturnih dešavanja, a partizanski teatri i kulturne manifestacije oživjeli su društveni život grada. Ipak, ovo kratko razdoblje slobode nije dugo trajalo. Njemačke trupe su napale Jajce početkom oktobra, a neprijatelj je ušao u grad 6. oktobra 1942. godine, prisilivši partizanske snage na povlačenje.
Jajce je tokom Drugog svjetskog rata ostalo u središtu pažnje kao mjesto brojnih vojnih operacija i političkih događanja. Partizani su 1941. godine prvi put pokušali osloboditi grad, no uslovi, uključujući gustu maglu, spriječili su ih u postizanju cilja. Ipak, grad je konačno oslobođen 1942. godine. Treći krajiški odred, predvođen legendarnim vođama poput Simele Šolaje, postao je sinonim za otpor okupatoru i hrabru borbu.
Pored vojnog značaja, Jajce je bilo i važno političko sjedište Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP). U gradu su se nalazile ključne organizacije poput Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), savezničkih vojnih misija i drugih institucija. Jajce je postalo centar oslobođene teritorije na kojoj je uspostavljena narodna vlast, što je odigralo ključnu ulogu u stvaranju nove, socijalističke Jugoslavije.
Jedan od najvažnijih događaja u historiji Jajca bio je Drugo zasjedanje AVNOJ-a (Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije), održano 29. novembra 1943. godine. Na ovom zasjedanju donijete su odluke koje su postavile temelje nove, federativne Jugoslavije. Odluke AVNOJ-a uključivale su ukidanje monarhije i formiranje federativne države u kojoj bi svi narodi Jugoslavije bili ravnopravni. Ovaj događaj, održan u Domu AVNOJ-a u Jajcu, postao je simbol borbe za ravnopravnost i slobodu, te jedan od ključnih trenutaka u stvaranju poslijeratne Jugoslavije.
Jajce, grad četiri puta oslobađan tokom Drugog svjetskog rata, postao je trajni simbol herojstva i borbe za slobodu. Njegovi spomenici, poput Doma AVNOJ-a, svjedoče o važnim historijskim događajima i ostaju dio nacionalnog naslijeđa. Grad, sa svojom bogatom prošlošću i neizbrisivim tragom u borbi za slobodu, predstavlja svjedočanstvo snage i odlučnosti naroda Jugoslavije u najtežim trenucima.
Turbulentna historija Jajca ne završava oslobođenjem u Drugom svjetskom ratu. Grad je, uprkos mnogim izazovima, zadržao svoj status kao simbol borbe i otpora. Jajce i njegovi spomenici i danas govore o herojstvu onih koji su se borili za slobodu, ostavljajući neizbrisiv trag u historiji Bosne i Hercegovine i šire.
(Jajce Online)
